تاریخچه ساز تنبور

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که جنبه عرفانی و مقامی دارد. این ساز از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و ۲ الی ۳ سیم دارد. جنس کاسه و صفحهٔ آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو می‌باشد. تنبور در مناطق پارسان نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دستانش را می‌بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌جای ایران، تنبور را ساز شاه‌خوشینی نیز نامیده‌اند.این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد .

تنبور کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای است، به این معنا که "اولین سازی می‌باشد که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته‌است."

در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام‌های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام‌های حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه سرایی است. به‌طور مثال اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به‌طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از خصوصیت‌های مقام‌های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.

شهرستان دالاهو در ۲۲ دی ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی تنبور در کشور ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معرفی شد. ثبت ملی دالاهو به عنوان شهر تنبور در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت این ساز بوده و نه مقام‌های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه تنبور ، ۱۵۸ کارگاه ساخت تنبور وجود دارد که برخی از آن‌ها قدمت دیرینه‌ای دارند

ساختمان تنبور

کاسه: به شکل گلابی می‌باشد و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود و ضخامت آن تقریباً ۴ میلی‌متر می‌باشد که اگر این ضخامت بیشتر شود صدا زیر ته (تنبور زیر خوان می‌شود) و اگر ضخامت آن کمتر شود صدا بم تر (تنبور بم خوان می‌شود) عمق کاسه در تنبورهای مختلف از ۱۳ الی ۱۷ سانتی‌متر می‌باشد عرض دهنه آن نیز از ۵/۱۵ الی ۲۰ سانتی‌متر مشاهده شده‌است؛ و طول کاسه تا دستان سیزدهم از ۳۵ الی ۴۲ سانتی‌متر می‌باشد (۳۵ سانتی‌متر مربوط به تنبور سید امرالله شاه ابراهیمی و ۴۲ سانتی‌متر مربوط به علی‌اکبر مرادی ساخت اسداله گهواره می‌باشد) بر روی برخی از کاسه‌های تنبور سوراخهایی تعبیه شده که بنی بر سلیقه سازنده آنها متغیر می‌باشد. این سوراخها را به منظور آزاد کردن صدای ساز ایجاد می‌کنند و بر روی انواع آن ۲ الی ۵ سوراخ معمول می‌باشند.

دسته: دسته معمولاً از چوب گردو ساخته می‌شود و گاهی از چوب چنار موج و چوب زردآلو نیز استفاده می‌شود طول دسته با سرپنجه از ۴۳ الی ۷/۵۴ سانتی می‌باشد و بدون سرپنجه ۳۵ الی ۵/۴۱ پس سرپنجه ۱۲ الی ۷/۱۳ طول دارد. عرض دسته ۲ الی ۳ سانتی‌متر می‌باشد که به سمت کاسه به ترتیب ضخیم‌تر می‌شود به روی دسته ۱۳ الی ۱۴ دستان بسته می‌شود و وسعت یک اکتاو نیم الی یک پرده را در بر می‌گیرد.

صفحه: صفحه را معمولاً از چوب توت می‌سازند ضخامت آن ۲ الی ۴ میلی‌متر است عرض آن در پهن‌ترین قسمت دهند کاسه به ۵/۱۵ الی ۲۰ سانتی‌متر در انواع کاسه متغیر است و طول آن نیز تا دستان سیزدهم ۳۵ الی ۴۲ سانتیمتر تنبور متغیر است بر روی صفحه سوراخهایی تعبیه می‌شود که طرز قرارگرفتن آنها بر روی صفحه و تعداد آنها در سازهای مختلف و بنابر سلیقه سازندگان آنها متغیر است هدف از ایجاد آنها آزاد کردن صدای ساز می‌باشد و معمولاً ۸ الی ۱۲ سوراخ تعبیه می‌شود

سیم‌گیر: در انتهای کاسه و پشت آن نصب می‌شود جنس آن در قدیم بیشتر از شاخ کَل (بزکوهی) و امروزه آنرا چوبهای مختلف مانند شمشاد و کیکوم می‌سازند. سیم‌گیر برای مهار سیمها در انتها صفحه می‌باشد

خرک دسته: در قدیم جنس خرک دسته بیشتر از شاخ کَل (بز کوهی بوده‌است) اما امروز از چوب گردو یا شمشاد و کیکوم هم ساخته می‌شود و برروی دسته نصب می‌شود و بروی آن سه شیار و برای مهار سیم‌ها ایجاد می‌شود به آن شیطانک نیز می‌گویند و به گویش کردی به (خرک بان) گفته می‌شود

خرک صفحه: این خرک نیز از چوب شمشاد ساخته می‌شود این خرک برروی صفحه و به فاصله ۵ الی ۵/۷ سانتی‌متری از سیم گیر نصب می‌شود و ارتفاع آن ۵/۲ الی ۴ میلی‌متر می‌باشد طول آن نیز ۲ الی ۵ سانتی‌متر است و بر روی آن سه شیار برای عبور سیم‌ها ایجاد می‌شود بهتر است که خرک در جای خود ثابت شود که برای این کار معمولاً با چند قطره چسب به صفحه چسبانده می‌شود

دو یا سه گوشی: گوشی‌ها در قسمت سر پنجه قرار دارند و جنس آنها باید از نوع چوب سست مانند بید باشد زیرا چوب استفاده شده در گوشی باید سست تر از چوب دسته باشد تا دسته به مرور زمان خورده نشود و گوشی‌ها که قابل تعویض می‌شوند از بین بروند

وترها (سیم‌ها): وترها در گذشته از جنس ابریشم خام تابیده شده و بیش از آن از زه بوده و ظاهراً قطر و ضخامت آنها یکسان بوده‌است. امروزه جنس وترها از سیم‌های فولادی یا آلیاژی مانند آن و نیز از مس و برنج است. بهتر است وتر اول (زیر) از سیم فولاد و وتر دوم (بم) ار مس و سرخ رنگ باشد امروزه وترها دوگانه یا سه‌گانه تنبور را بیش تر از یک جنس (سیم‌های فولادی سفید) انتخاب می‌کنند؛ که سیم‌های فولادی شماره [۱۸] مناسب تر است. طول سیم از خرک تا شیطانک ۶۴ الی ۵/۸۳ سانتی‌متر در انواع تنبور می‌باشد. قبلاً بر روی این ساز دو وتر تعبیه شده بود که یکی زیرتر (سیم اول) و دیگری بم تر (و اخوان) به فاصله چهارم و پنجم درست کوک می‌شوند اما اخیراً سیم اصلی (اول) به صورت مضاعف گردیده‌است که صرفاً برای حجم زیاد صدا می‌باشد در حقیقت دو سیم اصلی به منزله یک سیم‌اند ویکی از آنها تکرار دیگری است

دستان (پرده): تنبور دارای ۱۳ دستان به‌صورت پرده و نیم پرده می‌باشد در واقع فواصل موجود بین دستانها همگی نیم‌پرده است که موسیقی‌دانان قدیم ایران مانند فارابی، ابن سینا، صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغه‌ای آن را دستان فرس نامیده‌اند؛ که از طنین یکی پرده کامل به دو نیم پرده مساوی یا تقسیم اکتاو به ۱۲ فاصله تقریباً مساوی است و همان موسیقی دانان مذکور این نوع دستان بندی را مربوط به دوره‌های قبل از اسلام می‌دانند. جنس دستانهای تنبور از روده گوسفندی می‌باشد طی مراحل روده گوسفند را بلافاصله بعد از ذبح آن را در آب گرم می‌گذارند چربیها و زواند آنرا با دست و با کمک آب گرم از بین می‌برند و تمیز می‌کنند پس از تراشیدن قسمت بیرون روده قسمت درونی که سفیدرنگ و لطیف می‌باشد باقی می‌ماند که آنرا با دست تاب می‌دهند و در آفتاب خشک می‌کنند. قسمتهای تاب داده شده را به دقت بررسی کرده تا یکنواخت شوند و صبر می‌کنند تا خشک شده و قابل استفاده گردد.

کوک تنبور

کوک طرز: بیشتر مقام‌های مجلسی با این کوک نواخته می‌شود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایین‌تر از صدای دستان پنجم است.

کوک برز (شیخ امیری): بیشتر در مقام‌های حقانی استفاده می‌شود. در این کوک نسبت فاصله سیم زرد به سیم سفید چهارم درست است