معرفی انواع دستگاه های موسیقی ایرانی
موسیقی سنتی ایرانی، گنجینه‌ای ارزشمند از هنر و احساس است که بر پایۀ نظامی پیچیده به نام «دستگاه» بنا شده است. دستگاههای موسیقی ایرانی فراتر از چند نت ساده هستند. آن‌ها منظومه‌هایی از نغمه‌ها و گوشه‌ها هستند که هر کدام حس و حال خاص خود را دارند. در این مقاله به معرفی انواع دستگاه های موسیقی ایرانی می‌پردازیم و اگر به یادگیری این هنر علاقه دارید، آموزشگاه موسیقی شیدا به عنوان معتبرترین آموزشگاه موسیقی تهران، می‌تواند راهنمای شما باشد.
دستگاه موسیقی ایرانی چیست و از چه اجزایی تشکیل شده؟
قبل از پرداختن به اسم دستگاه های موسیقی ایرانی، لازم است بدانیم که دستگاه چیست و چه تفاوتی با ردیف و گوشه دارد. در موسیقی دستگاهی، یک دستگاه موسیقی ایرانی مجموعه‌ای از نغمات (گوشه‌ها) است که بر اساس یک گام و کوک مشخص شکل گرفته‌اند. هر دستگاه یک شخصیت و حال و هوای خاص دارد که از طریق مجموعه‌ای از گوشه‌ها و نت‌های اصلی آن تعریف می‌شود. این نغمه‌ها به صورت یک ساختار متصل و پیوسته درآمده‌اند که نوازنده یا خواننده با حرکت در میان آن‌ها، قطعه‌ای منسجم و پر از احساس را خلق می‌کند.
در کنار دستگاههای موسیقی ایرانی اصلی، پنج آواز نیز وجود دارند که زیرمجموعۀ دستگاه‌ها محسوب می‌شوند. آوازها از نظر کوک و گام به دستگاه مادر خود شباهت دارند، اما نت‌های شاهد، ایست و فرود آن‌ها متفاوت هستند و به همین دلیل هویت مستقلی دارند. ردیف نیز در واقع نظم و ترتیب گوشه‌ها در هر دستگاه است و نقشۀ راهی برای آموزش و یادگیری این موسیقی محسوب می‌شود. خوشبختانه، امکان آموزش سه تار در تهران برای علاقه‌مندان به این ساز فراهم است و می‌توانید به صورت اصولی این هنر را بیاموزید.
معرفی دستگاههای هفت‌گانه: از شور تا راست‌پنجگاه
نام دستگاه های موسیقی ایرانی که شامل ۷ اسم می‌شوند شور، سه‌گاه، چهارگاه، همایون، ماهور، نوا، و راست‌پنجگاه بوده که هر کدام از این دستگاه‌ها، جهانی از احساسات و مضامین را در خود جای داده‌اند.
۱. دستگاه شور: مادر موسیقی ایرانی
دستگاه شور، مهم‌ترین و گسترده‌ترین دستگاه در بین انواع دستگاه های موسیقی ایرانی است که بسیاری از اساتید آن را «مادر موسیقی ایرانی» می‌نامند. شور حالتی عمیق، تأمل‌برانگیز و درونی دارد که گاهی به غم و اندوه گرایش پیدا می‌کند و گاهی نیز حالتی حماسی و شورانگیز دارد. بسیاری از آوازها و تصنیف‌های مشهور محلی و ملی ایران در این دستگاه خلق شده‌اند. اگر شما هم به یادگیری این ساز پرشکوه علاقه دارید، می‌توانید با شرکت در کلاس تار آموزشگاه موسیقی شیدا، نواختن نغمه‌های شورانگیز این دستگاه را به صورت اصولی فرا بگیرید. آوازهای متعلق به شور شامل موارد زیر هستند:
- آواز دشتی: یکی از زیباترین و غمگین‌ترین آوازهای ایرانی است که اغلب با حس اندوه و فراق همراه است.
- آواز افشاری: آوازی غمگین و تأثیرگذار است که حزن درونی را به شنونده منتقل می‌کند.
- آواز ابوعطا: دارای لطافت و زیبایی خاصی است و اغلب برای بیان احساسات عاشقانه و عارفانه به کار می‌رود.
- آواز بیات ترک: این آواز که به آن بیات زند نیز می‌گویند، از نظر حال و هوا آرام و یکنواخت است و بیشتر در تصنیف‌های مذهبی و عرفانی کاربرد دارد.
۲. دستگاه سه‌گاه: غم عمیق و اندوه پنهان
دستگاه سه‌گاه یکی از کهن‌ترین دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی است که در طول تاریخ، با حس غم و اندوه عمیق ایرانیان عجین شده است. نغمه‌های سه‌گاه، درد و رنج درونی را به شیوه‌ای مؤثر و پرعاطفه بیان می‌کنند. این دستگاه که از نظر ساختاری پیچیده و ظریف است، در آثار بسیاری از بزرگان موسیقی به کار رفته و فضایی روحانی و رازآلود ایجاد می‌کند. سه‌گاه بیشتر از آنکه شاد باشد، یادآور لحظات اندوه و تنهایی است.
۳. دستگاه چهارگاه: حماسه، شکوه و بیداری
چهارگاه، دستگاهی است که حس شجاعت، غرور و حماسه را به شنونده القا می‌کند. این دستگاه حال و هوایی پرانرژی و پرنشاط دارد و گفته می‌شود برای افراد سحرخیز بسیار مناسب است. چهارگاه با تنوع گوشه‌های خود، قدرت بیان بالایی دارد و به همین دلیل برای بیان مضامین حماسی و ملی کاربرد زیادی پیدا کرده است. این دستگاه از نظر فواصل و کوک، یکی از سخت‌ترین دستگاه‌ها برای اجرا محسوب می‌شود.
۴. دستگاه همایون: وقار، غم و زیبایی
نام همایون به معنای «فرخنده و مبارک» است، اما با وجود این نام، حال و هوای آن بیشتر حزن‌انگیز و غم‌پرور است. همایون دستگاهی باشکوه و باوقار است که فضایی از عظمت و غم را به صورت همزمان القا می‌کند. این دستگاه در گذشته در دربار پادشاهان نواخته می‌شده و لالایی‌ها و موسیقی‌های زورخانه‌ای بسیاری در آن اجرا شده است.
نکته: آواز بیات اصفهان که گاهی به دستگاه همایون و گاهی به دستگاه شور نسبت داده می‌شود، حالتی میان شاد و غمگین دارد و بسیار زیبا و تأثیرگذار است.
۵. دستگاه ماهور: شادمانی، امید و شجاعت
برخلاف برخی از دستگاههای ذکر شده، ماهور فضایی شاد، گسترده و امیدبخش دارد. این دستگاه یکی از وسیع‌ترین دستگاه‌ها از نظر تعداد گوشه (حدود ۵۰ گوشه) است و به دلیل ملودی روان و سادۀ خود، اغلب در جشن‌ها و مناسبت‌های شاد نواخته می‌شود. ماهور حس دلیری، شجاعت و وقار را در شنونده زنده می‌کند و به همین دلیل به «بهار موسیقی سنتی ایران» معروف است.
اگر صدای دلنشین سنتور شما را شیفتۀ خود کرده، کلاس سنتور در تهران به شما این امکان را می‌دهد تا این ساز را به صورت حرفه‌ای آموزش ببینید. برای نواختن این دستگاه پرنشاط با سنتور، آموزشگاه موسیقی شیدا بهترین گزینه برای شروع مسیر هنری شماست.
۶. دستگاه نوا: تعادل، آرامش و عرفان
دستگاه نوا حالتی متعادل یعنی نه بسیار شاد و نه بسیار غمگین دارد. این دستگاه فضایی آرام، لطیف و روحانی ایجاد می‌کند و برای القای حس عرفانی و آرامش درونی بسیار مناسب است. نوا در مقایسه با سایر دستگاه‌ها کمتر اجرا می‌شود، اما دارای شخصیت مستقل و قدرتمندی است. نوا از نظر فواصل با گام مینور در موسیقی غربی نزدیکی دارد و در موسیقی قدیم، مقام دوم از دوازده مقام اصلی بوده است.
۷. دستگاه راست‌پنجگاه: گستردگی و پیچیدگی
دستگاه راست‌پنجگاه یکی از کامل‌ترین و پیچیده‌ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است. این دستگاه از نظر گام و فواصل شباهت زیادی به دستگاه ماهور دارد و برخی از گوشه‌های آن مشترک هستند، اما هر کدام دارای هویت مستقل خود هستند. راست‌پنجگاه به دلیل گستردگی و قابلیت اجرای بالا، اغلب برای پایان دادن به کنسرت‌ها و برای نمایش توانایی نوازنده به کار می‌رود و مجموعه‌ای از حالت‌های مختلف را در بر می‌گیرد.
ایستگاه آخر: معرفی دستگاه های موسیقی ایرانی، دروازه‌ای به یک جهان درونی
هدف از معرفی دستگاه های موسیقی ایرانی تنها شناخت چند نام نیست، بلکه ورود به دنیایی از احساسات، تاریخ و فرهنگ است. هر دستگاه مانند یک زبان خاص است که از طریق آن می‌توانیم احساسات مختلف مانند غم، شادی، امید و عشق را بیان کنیم. آشنایی با این دستگاه‌ها، فهم ما از موسیقی ایران را به سطحی بالاتر می‌برد و ما را به شنوندگانی آگاه‌تر تبدیل می‌کند.
