تار به عنوان ساز زهی اصیل ایرانی در به وجود آمدن دستگاه‌های موسیقی ایرانی و آهنگ‌های دلنشین، روح‌نواز و گرم نقش مهمی را ایفا کرده است. یکی از عوامل مؤثری که کمک کرده تا تار در زیبا نواختن آهنگ‌ها به درستی عمل کند، کوک بودن آن است. به نحوی که در نواختن دستگاه‌های مختلف به کوک مناسب نیاز دارد. در ادامۀ این مطلب انواع کوک تار، کاربرد و ویژگی‌های صوتی هر یک را معرفی خواهیم کرد.

ساختار کلی تار و اهمیت کوک کردن آن

آنچه در دورۀ مبتدی کلاس تار تهران در آموزشگاه موسیقی شیدا آموزش داده می‌شود، ساختار تار است. هر تار شش سیم، از جمله دو سیم سفید و دو سیم زرد دارد که در اجرای گوشه‌ها و بخش‌های آهنگین یا ملودیک قطعات حضور پررنگی دارند. دو سیم دیگر به اسم سیم بم معروف هستند که پایه‌های دستگاه و نت‌های تکیه را به وجود می‌آورند. نوازندگان و هنرآموزان با توجه به دستگاهی که می‌نوازند، هر کدام از تارها را کوک می‌کنند. آن هم به این علت که انواع کوک های تار کمک می‌کنند تا ساز صدای بهتر و هماهنگ‌تر با فواصل هر دستگاه را به وجود آورند.

مفهوم کوک در موسیقی ایرانی

برای اینکه هنرآموزان پس از ثبت‌نام، پرداختن هزینه کلاس سه تار یا تار و حضور در دورۀ مبتدی هر کدام از آنها، انواع کوک را به شکل بهتری درک کنند، بهتر است مفهوم کلی آن را در موسیقی ایرانی بیاموزند. تأکید بر ایرانی بودن موسیقی به این دلیل است که سازهای غربی معمولاً کوک‌های یکسانی دارند و تنظیم آن با توجه به فواصل پرده و نیم‌پرده صورت می‌گیرد. اما حالت روحی، فواصل ریزپرده‌ای (ربع‌پرده) و دستگاه مورد اجرا در تنظیم کوک سازهای ایرانی دخالت دارند.

برای مثال کوک برای دستگاه شور مشخصات مربوط به خود را دارد و اگر طبق ماژور و مینور سازهای غیرایرانی تنظیم شود، هنرآموز یا نوازنده نمی‌تواند آهنگ را به زیبایی مورد نظر خود بنوازد.

انواع کوک های تار

انواع کوک رایج برای ساز تار را بزرگان تار نواز با توجه به تجربه، سلیقه و ویژگی‌های دستگاه تعیین کرده‌اند. در ادامه نیز انواع کوک برای تار را توضیح خواهیم داد. 

کوک دستگاه شور

می‌توان کوک شور را به عنوان متداول‌ترین و مهم‌ترین کوک در موسیقی ایرانی معرفی کرد. آن هم به دلیل جایگاه اساسی آن در دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی متنوع مانند دشتی، ابوعطا، بیات ترک، افشاری است. در این دستگاه ساختار کوک شامل موارد زیر است:

• شور دو: دو فا دو
• شور ر: دو سل ر
• شور می: دو سل دو
• شور فا: دو فا دو
• شور سل: دو سل دو
• شور لا: دو سل لا ر

ویژگی‌های صوتی و کاربرد کوک دستگاه شور

شنوندگان با کوک بودن روی دستگاه شور، نوایی غمگین و ملایم می‌شنوند که متناسب با حالات احساسی و تأملی آنهاست. بنابراین در آهنگ‌هایی به گوش می‌رسد که در دستگاه شور قرار دارند. شیدا به عنوان بهترین آموزشگاه موسیقی در غرب تهران سعی کرده تا در آموزش‌های اولیۀ تار، تمرین‌های پایه و بداهه‌نوازی‌ها کوک دستگاه شور را به کار بگیرد.

کوک دستگاه ماهور

کوک تار در دستگاه ماهور شباهت زیادی به فواصل ماژور سازهای غربی دارد. اما متناسب با آهنگ‌های ایرانی ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارد.

• ماهور دو: دو سل دو
• ماهور ر: دو سل ر
• ماهور فا: دو فا دو
• ماهور سل: دو سل دو
• ماهور می‌بمل: دو سل دو / دو سل می‌بمل
• ماهور سی‌بمل: دو سل دو / سل سی‌بمل

ویژگی‌های صوتی و کاربرد کوک دستگاه ماهور

نوازندگان تار از کوک ماهور در آهنگ‌هایی با طنین شاد استفاده می‌کنند که نیاز است صدایی شفاف و واضح داشته باشند. در ضمن برای قطعات باوقار و آنهایی که نوایی محکم دارند، استفاده می‌شود.

کوک دستگاه افشاری

کوک در دستگاه افشاری شباهت زیادی به کوک در دستگاه شور دارد، اگرچه آهنگ‌های آن حس متفاوتی را منتقل می‌کنند.

• افشاری دو: دو فا دو
• افشاری ر: دو سل ر
• افشاری فا: دو فا دو/ دو فا سی‌بمل سی‌بمل / دو فا سی‌بمل فا رو
• افشاری سل: دو سل دو
• افشاری لا: دو سل لا/ دو سل ر دو/ دو سل لا لا

ویژگی‌های صوتی و کاربرد کوک دستگاه افشاری

کوک دستگاه افشاری در قطعاتی به کار می‌رود که کمی غمگین بوده و حزن شاعرانه‌ای به همراه دارند. فواصل خاص مانند فا طبیعی یا می کُرن به ایجاد صدایی نرم و طبیعی در قطعات دستگاه افشاری کمک می‌کنند. با توجه به مشخصاتی که کوک این دستگاه دارد، می‌توان قطعات حزن‌آلود، عرفانی و مناجات متنوع را به خوبی با تار نواخت.

کوک دستگاه دشتی‎

دستگاه دشتی که به عنوان زیرمجموعه‌ای از دستگاه شور به حساب می‌آید، کوک مخصوص به خود را در ساز تار دارد.

• دشتی ر: دو سل ر / دو سل لا ر / دو سل ر ر
• دشتی می: دو سل دو می/ دو سل دو / دو سل لا ر / دو سل لا می
• دشتی سل: دو سل دو
• دشتی لا: دو سل ر/ دو سل لا ر / دو سل ر ر
• دشتی سی: دو سل دو /  دو سل سی می / دو سل سی سی / دو فا دو دو / دو فا سل دو / دو سل سل دو

ویژگی‌های صوتی و کاربرد کوک دستگاه دشتی

نوازندگانی که سراغ آهنگ‌های عرفانی، غمگین، عاشقانۀ آرام و سوزناک ایرانی می‌روند، می‌توانند تار خود را برای این دستگاه کوک کنند.

سایر کوک‌ها

اگرچه کودکان یاد می‌گیرند که نت‌ها و ریتم در موسیقی ارف کودکان چیست، اما پس از آنکه سراغ ساز تخصصی مانند تار می‌روند، باید نکاتی دربارۀ ساختار تار و حتی انواع کوک یاد بگیرند. 

علاوه بر دستگاههای موسیقی ایرانی که توضیح دادیم، کوک‌های سه‌گاه، نوا و چهارگاه نیز وجود دارند. کوک سه‌گاه برای قطعاتی مناسب است که ترکیب عرفانی و حماسی دارند. کوک نوا در آوازها و نغمه‌های روحانی دیده شده و حالت معنوی و تأملی دارد. در حالی که کوک چهارگاه مناسب قطعاتی است که  روح حماسی، کوبنده و قدرتمند دارند.

نکتۀ مهم در انتخاب کوک

هنگامی که تصمیم می‌گیرید کوک مناسب را برای تار خود انتخاب کنید، بهتر است به دستگاه یا آهنگ مورد نظر، نوع قطعه، فضای اجرا و روحیۀ نوازنده توجه داشته باشید. زیرا هر دستگاه فواصل مربوط به خود را دارد، نوع ضربی، آوازی یا بداهه بودن در کوک ساز اثر دارند و اگر کوک به درستی آماده شده باشد، فضای احساسی‌تر و تعاملی‌تری برای نوازنده و مخاطبان شکل خواهد گرفت.

نکات مهم در تنظیم انواع کوک برای تار

نوازندگان تار و هنرآموزان باید با توجه به دستگاهی که انتخاب کرده‌اند، کوک مناسبی را به کار گیرند. در دوره‌های حضوری و آنلاین آموزش تار نکات لازم دربارۀ کوک کردن به هنرجویان آموزش داده می‌شوند. به این ترتیب، آوای دلنشین‌تری هنگام نواختن ساز به گوش می‌رسد و ارتباط میان نوازنده و مخاطب به شکل بهتری ایجاد خواهد شد.